Geofit: Yılın büyük bir bölümünü toprak altında, bulb (soğan), tuber (yumru), rizom ve korm halinde geçiren ve genellikle diğer bitkilerin aktif olmadığı dönemde – sonbahar, kış ve ilkbaharın erken dönemlerinde – güzel ve gösterişli çiçekler açan bitkilere verilen genel addır.

Bu bitkiler süs bitkisi, peyzaj’da ve etnobotanik olarak kullanılmaları sebebiyle ekonomik öneme sahiptirler.

Geofitler süs bitkisi olarak kullanımlarının yanında tıbbı açıdan da önemli bitkilerdir. Örneğin Safranın anavatanı Anadolu’dur. Safranbolu’da ismini bu bitkiden almıştır.

Geofitler; gösterişli ve güzel çiçekli olmaları,  soğan, rizom, yumru, korm gibi vejetatif organları ile kolay üretilebilir olmaları, bu organların toplanarak canlı halde başka ülkelere taşınabilmeleri bu organların dikim suretiyle aynı yıl çiçek vermeleri yine bu bitkilerin aynı yıl yavru soğan, rizom, yumru gibi üretken kısımlar oluşturmaları gibi nedenlerden dolayı ticari açıdan da önemini arttırırlar.

Anadolu bir çok soğanlı ve yumrulu bitkinin gen merkezidir. Bu nedenle konu ile ilgili kişilerin çoğukez ziyaret ettiği bir ülke konumdadır. Ülkemizdeki soğanlı bitkiler ile ilgili ilk bilgiler Hitit dönemine kadar uzanır. Bu döneme ait yazıtlarda halkın soğan, sarımsak, pırasa ve safran gibi bitkileri tanıdıkları ve kullandıkları anlaşılmaktadır. Hitit’ler Anadolu yaylalarında karların erimesi ve Crocus, Colchicum, Iris, Hyacinthus gibi bazı soğanlı ve yumrulu bitkilerin çiçeklenmesi ile gelen ilkbaharı “Bahar Bayramı” adı verilen törenler ile kutlamaktaydılar.

Anadolu da soğanlı bitkileri hakkında Dioscorides, Strabon, İbn Baytar gibi klasik devir yazarlarının eserlerinde de bir çok bilgi bulunmaktadır.  Örneğin M.S. 1 yüzyılda Adana’nın kuzeyinde Anazarbah bölgesinde yaşayan Dioscorides’in yazdığı eserde Allium cepa, Allium sativum, Allium porrum, Allium scorodoprasum, Crocus sativus, Colchicum variegatum, Lilium candidum, Narcissus tazetta gibi Anadolu’da yetişen bir çok soğanlı bitkinin özellikleri ve tedavi alanındaki kullanışları hakkında geniş bilgi bulunmaktadır.

İsviçre’li botanik bilgini Boissier’in eseri “Flora Oientalis” in 1884 yılında yayınladığı  V. cildinde Amaryllidaceae, Iridaceae  ve Liliaceae  familyalarına ait 220 türün Anadolu da yetiştiği kayıtlıdır. Günümüzde ise bu üç familyaya ait tür sayısı 500’e yaklaşmıştır.

Osmanlı imparatorluğu döneminde soğanlı bitkiler diğer süs bitkilerine oranla daha fazla öneme sahiptiler. Gül ve karanfil hariç tutulursa yüzyıllar boyu Tulipa (lale), Hyacinthus (sümbül), Narcissus (nergiz), Iris (süsen)  türlerinin binlerce kültür formu İstanbul bahçelerinin başlıca süs bitkileri olmuşlardır.

Lale 17. ve 18. yüzyıllarda İstanbul’da büyük bir önem ve değer kazanmıştır. Bu bitkinin asıl vatanının Orta Asya olduğu tahmin edilmektedir. Anadolu’da ise 22 kadar yabani lale taksonu yetişmektedir. Ancak bunlardan Tulipa sprengeri Baker günümüzde tip lokalitesi olan Amasya’dan bir daha toplanamamıştır.

Osmanlı imparatorluğu döneminde soğanlı bitkiler diğer süs bitkilerine oranla daha fazla öneme sahiptiler. Gül ve karanfil hariç tutulursa yüzyıllar boyu Tulipa (lale), Hyacinthus (sümbül), Narcissus (nergiz), Iris (süsen)  türlerinin binlerce kültür formu İstanbul bahçelerinin başlıca süs bitkileri olmuşlardır.

Lale 17. ve 18. yüzyıllarda İstanbul’da büyük bir önem ve değer kazanmıştır. Bu bitkinin asıl vatanının Orta Asya olduğu tahmin edilmektedir. Anadolu’da ise 22 kadar yabani lale taksonu yetişmektedir. Ancak bunlardan Tulipa sprengeri Baker günümüzde tip lokalitesi olan Amasya’dan bir daha toplanamamıştır.

Davis, P.H., ‘Flora of Turkey and the East Aegean Islands’, Edinburgh Univ. Press., Edinburgh, Vol. 8, 1984.

Sağıroğlu, M., Akgül, G.,(2014) Gladiolus osmaniyensis (Iridaceae), a new species from South Anatolia, Turkey, Turk J Bot 38: 31-36

Tekşen, M., Aytaç,(2011) Th e revision of the genus Fritillaria L. (Liliaceae) in the Mediterranean region (Turkey), Turk J Bot 35 447-478.

Sağıroğlu,M., İ. Eker, A.B. Semerci & D. Karaduman. Ethnobotanical culture of geophytes in Sakarya province, Turkey. Botanical Sciences 101 (1): 134-148. 2023. DOI: 10.17129/botsci.3124

Sağıroğlu,M. 2020. The Geophytes of Sakarya City. Sakarya University Journal of Science 24(5), 991-1007.