İnsanoğlunun bitkilere  karşı olan ilgisi varoluşundan itibaren başlamıştır. Bugün bunu İlk çağlardan kalan arkeolojik bulgulara bakarak daha rahat görebiliyoruz. İlk insanlar, besin elde etmek ve sağlık sorunlarını gidermek için öncelikle bitkilerden faydalanmışlardır. İnsanların bitkilere olan ilgisi günümüzde de artarak devam etmektedir. Günümüzde insanoğlu bitkiler ile olan ilişkisine modern bilimimin sağladığı fırsatlarıda katarak kendisi açısından hem olumlu hem de olumsuz sonuçlara imza atmaktadır.

Doğal kaynaklı  ilaç ham maddelerine ise "drog" denir. Hastalıklardan korunmak veya tedavi amacıyla, bitkisel drogları veya karışımlarını, olduğu gibi veya bitkisel karışımlar halinde, etkili kısım olarak taşıyan bitmiş, etiketlenmiş ürünler “Bitkisel İlaç” olarak adlandırılmaktadır.

Asırlardan beri gıda, baharat, çeşni, tedavi gibi pek çok alanda kullanılan  bitkilerin önemi ve kullanım hacmi her geçen gün artmaktadır.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre Dünyada yaklaşık 21.000 bitki türü tıbbi amaçlarla kullanılmaktadır. Günümüzde tıbbi bitkiler piyasasının yıllık 100 milyar dolar civarında olduğu tahmin edilmektedir. Almanya (Hamburg), ABD (New York) ve Hong Kong, dünyada bitkisel droglar için başlıca ticaret merkezleridir.

Amerika'da reçete edilen ilaçların %50' sini oluşturması, Almanya'da 7. en çok satan reçeteli ilacın Hypericum perforatum preparatı olması 2001'de ABD'de en yaygın kullanılan 10 şifalı bitki kirpi otu, sarımsak, mabed ağacı, saw palmetto, ginseng, grape seed ekstrakt (üzüm
çekirdeği özü), yeşil çay (green tea), sarı kantaron, yaban mersini (bilberry) ve aloe (aloe vera)'dır.

Çin'de geleneksel bitkisel preparatlar toplam tıbbi tüketiminin %30-50'sini oluşturmaktadır. Buna karşın Alman Federal ilaç ve Tıbbi Planlar Enstitüsü ve Amerikan Gıda ve ilaç Yönetimi'nden (FDA) gelen son uyarılarda, karaciğer nakline giden üç olgu ve ölümle sonuçlanan bir olguda kava bitkisi ve karaciğer hasarı arasında ilişki tanımlanmıştır Bu noktada temel sorun milyonlarca insanın bitkilere bu kadar rahatça güvenmesidir ve bu güven sonucu bilinçsiz yaygın kullanım, toplum sağlığını tehlikeye atacak pek çok soruna yol açabilir. Bitkisel ürünler doğal oldukları için sıklıkla güvenli olarak algılanır. Doğal olan her zaman güvenli olan demek değildir.

Genel olarak halk; bitkilerin sentetik ilaçlara nazaran daha masum ve yan etkisiz olduğunu düşünür; ancak durum hiç de öyle değildir: Bitkiler bilinçsizce kullanıldığında, faydadan çok zarar getirirler - hatta ölümcül sonuçlara neden olabilirler!

Günümüzde ilaç ve kimya sanayiindeki olağanüstü gelişmelere rağmen, alternatif tedavi metotları ve tıbbi bitkilerle tedavi hala güncelliğini korumakta, hatta son yıllarda gelişmiş ülkelerde giderek artan bir ilgi görmektedir. Ayrıca geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerde 2,5 milyara yakın bir nüfus hala bilinen modern ilaçlardan yararlanamamaktadır.

Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO), buralarda tıbbi bitkilerin kullanımını sadece ekonomik nedenlerle bu ilaçlara alternatif olarak düşünülmesini, bilakis kendi kültürü ve doğal kaynakları ile uyumlu bir sağlık teknolojisi geliştirmeleri ve gelişmiş ülkelere bağımlı olmaktan kurtulmaları açısından önemli bulmaktadır.

Tarihçesi

Bitkilerin tedavi amacıyla kullanımı insanlık tarihi kadar eskidir. Eski uygarlıkların tıbbi bitkiler hakkındaki bilgilerini, kazılar ile ortaya çıkan kitabeler ve arkeolojik materyallerden öğreniyoruz.

Bu konuda ilk yazılı belge olan M.Ö. 3000 yıllarına ait Ninova tabletleri,
Mezopotamya'da kurulan Sümer, Akat, Asur medeniyetlerinde bitkisel ve hayvansal ilaçlarla tedavilerin mevcut olduğunu kanıtlamaktadır.

M.Ö. 2500 yıllarında Çin tıbbıyla paralel bir gelişme içinde olan Hint tıbbının önemli temsilcilerinden Rig Veda, eserlerinde bine yakın bitkiden bahsetmiştir. Yunan tıbbının önemli adlarından Eskulap ve modern tıbbın temeli olarak kabul edilen Hipokrat kitaplarında 400'e yakın bitkisel ürünü anlatmıştır.

Islam uygarlıgı döneminde, yirmiye yakın şifalı bitkiden bahseden bir kopyası Orhan Gazi kütüphanesi'nde bulunan Kitab-al Saydalafi al Tıb adlı kitabın yazarı Ebu Reyhan, 1650li yıllara kadar referans kitap olarak kabul edilen 800 hayvansal ve bitkisel tedaviden bahseden "Tıp Kanunu" adlı eseri yazan ibn-i Sina ve Al Gafini bitkisel tıp konusunda önemli eserlere imza atmışlardır.

Örnek olarak; Tarih öncesi dönemi: Yontma taş devri M.Ö. 50 000 yıllarına at-kitabeler ve arkeolojik materyaller-

Mezopotamya dönemi: Sümer, Akad ve Asurlar M.Ö. 3000 yıllarına ait -kitabeler ve arkeolojik materyaller-

Mısır dönemi: M.Ö. 1550’de yazılmış bir papirüste (Cyperus papyrus) kayıtlı 450 kadar hastalığa rastlanmış, nebati ve hayvani menşeli ilaçların hastalıkların tedavisinde kullanıldığı anlaşılmıştır.

Mısırlılar, Mentha x piperita L. (nane),

Sinapis nigra L. (siyah hardal),

Cassia acutifolia L. (sinameki),

Papaver somniferum L. (haşhaş),

Drimia maritima L. (ada soğanı),

Datura stramonium L. (Boru çiçeği) gibi tıbbi bitkileri kullanmışlardır.

Hitit dönemi: M.Ö. 1500 yıllarına ait Hitit tabletlerinde bulunan reçetelerde Mandragora autumnalis Bertol (Solanaceae-adamotu),

Juniperus (alıç),

Hordeum (arpa),

Triticum (buğday),

Crocus sativusL. (safran),

Allium sativum L.(sarımsak).. gibi bitkilere rastlanılmıştır.

Grek dönemi: Dönemin önemli ismi Hipocrates (M.Ö. 460-377), döneminde kullanılan 400 tür tıbbi bitkiden ayrıntılı olarak bahsetmiştir.

Roma ve Bizans dönemi: Birinci yüzyılda, Dioskorides’in yazdığı “Müdâvî ilaçlar” kitabında 600’den fazla tıbbi bitki hakkında etraflı bilgi bulunmaktadır. Galen ise bitkisel kökenli yeni preparat ve formüller geliştirmiştir.

İslam dönemi: İslam uygarlığı döneminde El Biruni, İbni Sina, İbni Baytar gibi büyük hekimler yetişmiştir. O devrin Türk bilgini meşhur İbn-i Sina (980-1037) yüzden fazla ilmî eser bırakmıştır. En büyük eserleri “Şifa” ve “Kanun fit-Tıb“dır. Bu eserlerde 900’den fazla tıbbi bitki, hayvani ve inorganik kökenli ilaç yer almaktadır.

Selçuklu ve Osmanlı dönemi: Bu dönemde müslümanlar 1600’den fazla tıbbi bitkiyi biliyordu. Avrupa ise Amerika’nın keşfinden sonra ilave edilen yeni bitkilerle daha da zenginleşti; bu bitkilere örnek Erytroxylon coca Lam. (koka), Cinchona sucdrubra Pav. (kinin ağacı),

Theobroma cacao L. (kakao ağacı),

Hydrastis canadensis L. (hidrastis),

Polygala senega L. (senega) verilebilir.

Yeni keşiflerle fitokimyada da hızlı ilerlemeler kaydedilmiştir. 19. yüzyılda tıbbi bitkiler üzerinde önemli ölçüde inceleme yapılmıştır. Bu dönemde ilaç sanayi de gelişmiştir. 1806’da afyondan saf morfin alkaloiti elde edilmiş ve morfinin uyuşturucu etkisi keşfedilmiştir. Bu sonuç bitkilerde aktif madde araştırmalarını teşvik etmiş, kısa zamanda striknin, veratrin ve kinin alkaloitleri, 19. yüzyılın ortalarında ise bitkilerden diğer aktif maddeler (glikozitler, saponinler, recineler vs.) izole edilmiştir. 19. yüzyılın sonları 20. yüzyılın başlarında, vitaminler ve antibiyotiklerin keşfi bilimde yeni sayfalar açmıştır. Bitkilerin tedavi etkileri hakkında araştırmalar halen devam etmektedir.

Hitit tabletlerinde kayıtlı reçetelerde adamotu, alıç, aksırık otu, arpa, badem, banotu, buğday, defne, dişotu, hardal, haşhaş, kayısı, köknar, mazı, mersin, Meyankökü, safran, sarımsak, sedir, selvi, soğan, üzüm, zeytin gibi Anadolu’da yetişen bitkiler yanında abanoz,  Mekke pelesengi, şeytantersi gibi dış ülkelerden getirilen droglara da rastlanmaktadır.

Dioscorides’in en ünlü eseri, “De Materia Medica” adlı beş ciltlik botanik kitabıdır. Bu eser bütün Avrupa’da 1600 yıl boyunca tüm Avrupa’da kaynak kitap niteliği taşımıştır.

Dioscorides yapıtlarında altı yüze yakın ilaç tanımlamıştır.

Dioscorides Kozan’ın kuzeyinde Anavarza şehrinde doğan yunanlı hekimdir. Kitabı 1500 yıl tedavi alanında ana kaynak olarak kullanılmıştır. 500 kadar tıbbi bitkinin tarifi ve tedavi özellikleri anlatılmaktadır.

Galen, M.S. 129’da Anadolu’daki büyük kültür merkezlerinden biri ve Roma İmparatorluğu’nun en zengin bölgesi olan Pergamon’da (Bergama) doğmuştur. Yazdığı 83 tedavi metodu günümüze kadar ulaşmıştır. Galenus hekimliği kadar yaptığı ve kullandığı ilaç karışımları ile de tanınmıştır. Bu nedenle günümüzde bitkisel ilaç karışımlarında “Galenik preparat” kelimesi halen kullanılmaktadır.

İbn Sina, Ebu Ali (980- 1037). Buharalı büyük bir alim, filozof ve hekimdir. Batı aleminde "Avicenna" ismiyle tanınmaktadır. Şifa ve Kanun Fit Tıb'tır. 2. Kitabında 785 kadar bitkisel, hayvansal ve madensel drogun tarifi ve tıbbi kullanışları verilmiştir. İsmi çok geçen droglar şunlardır. Afyon, Banotu, Demirhindi, Kafur, Karabiber, Kargabüken, Kebabiye, Kenevir,Kurtboğan, Mahmude, Ravent, Sakız, Sarısabır, Sığlayağı, Tarçındır. Kanun Fit Tıb 12.yy'da latinceye çevrilmiş 15. ve 16. yy'da 36 defa basılmış, 17.yy ortalarına kadar tıp okullarında ders kitabı olarak okutulmuş ve birçok hekim yazara kaynak olmuştur. Kitap Fransızca, İngilizce, Rusça vb. dillere çevrilmiştir.

Başer, K.H.C. Fitomed, 5: 8-11, 2008.

K.H.C. Başer, Honda G., Miki, W. Herb Drugs and Herbalists in Turkey, 1986.

Baytop, T., Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi, 1999.

Çubukçu, B., Meriçli,A., Mat, A., Sarıyar, G., Sülüpınar, N., Merimli, F., Fitoterapi yardımcı ders kitabı,

2002.

Demirezer, Ö. Modern Fitofarmakoterapi ve doğal farmasötikler, 1: 3, 2009.

Ertuğ, F., Tümen, G., Çelik, A., Dirmenci, T., Tüba Kültür Envanteri Dergisi, 2: 201, 2004.

Ertuğ, F., Etnobotanik Notları, 2009.

Kaya, A., Doğadan Sağlığa Ders Notları, 2007.

Cansaran, A., Kaya, Ö.F., Tüba Kültür Envanteri Dergisi, 5:136-138, 2006.

Meriçli, F. Fitomed, 2: 7, 2008.

Kırıcı Saliha. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Ders notları, 2017.